Τίτλος δημοσίευσης: Παναγιώτης Πέρρος «Οδοντιατρική και Επαγγελματική Ηθική - Υγεία και αισθητική με κοινωνική υπευθυνότητα» στο Ψυχολογία της Υγείας στο Χώρο Εργασίας – Ιατρικές εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης, τόμος Α - 2007

Εισαγωγή σε ένα αξιολογικό σύστημα αγαθών και προτεραιοτήτων

Ποια είναι αλήθεια τα ωφελιμότερα πράγματα στη ζωή ενός ανθρώπου; Αυτό διερωτάται ο Σωκράτης και απαντά ότι τέσσερα είναι τα κυρίαρχα στοιχεία τα οποία επιδιώκει ως ωφέλιμα το ανθρώπινο γένος: Υγεία, ισχύς, κάλλος και πλούτος (Πλατ. Μένων 87e). Βέβαια, όπως ομολογεί και παρακάτω, αυτά μπορούν να προκαλέσουν και τις μεγαλύτερες συμφορές στους ανθρώπους. Ούτως η άλλως όμως καθώς φαίνεται αυτά τα στοιχεία αποτελούν τις μεγαλύτερες προκλήσεις. Βάση και προϋπόθεση των πάντων είναι η υγεία. Εδώ όμως ο Αριστοτέλης θα σημειώσει ότι από αυτά τα αγαθά, περισσότερο επιδιωκόμενα είναι εκείνα που έχουν αντίκτυπο σε εκείνους τους οποίους επηρεάζουμε και σε εκείνους από τους οποίους επηρεαζόμαστε. Αυτά είναι αρετές όπως ο πλούτος και η ομορφιά περισσότερο από την υγεία (Αριστ. Ρητορική, 2.11.4). Αξιοσημείωτο είναι πως αυτά τα ύψιστα αγαθά φαίνονται ανεξάρτητα μεταξύ τους. Κάποιος μπορεί να είναι πλούσιος χωρίς υγεία, όμορφος χωρίς υγεία, υγιής χωρίς ομορφιά και αναλόγως τα υπόλοιπα. Όλοι όμως προσπαθούν να τα κατακτήσουν όλα με διάφορες ίσως εννοιολογικές αποχρώσεις. Παρόλ’αυτά, όταν βρεθούν απέναντι σε ένα μεγάλο δίλημμα, απέναντι στο να επιλέξουν κάποιο έναντι κάποιου άλλου, τότε αρχίζει η περιπέτεια. Η καθημερινή πρακτική φαίνεται αρκετές φορές να επαληθεύει τον Αριστοτέλη. Η υγεία αρκετές φορές υποβαθμίζεται αξιολογικά στην κλίμακα των αγαθών και τη θέση της καταλαμβάνουν αγαθά που μπορούν να προκαλέσουν μεγαλύτερο αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο (λ.χ. ομορφιά, πλούτος).

Η ιατρική και, πιο εξειδικευμένα, η οδοντιατρική ως επαγγελματικός κλάδος εμπλέκεται με όλα τα αγαθά που προαναφέρθηκαν, είτε θεωρώντας τα από την πλευρά του ιατρού, είτε από την πλευρά του ατόμου που χρειάζεται την ιατρική αρωγή. Το μεγάλο ζήτημα που ίσταται ενώπιόν μας είναι οι προτεραιότητες που πρέπει να τίθενται στα πλαίσια άσκησης του οδοντιατρικού επαγγέλματος, προτεραιότητες που αφορούν στην αξιολόγηση και ιεράρχηση των αξιών τόσο σε σχέση με τις υπόλοιπες αξίες, όσο και σε σχέση με τον άνθρωπο. Πόσο αυτονόητο είναι στις μέρες μας ότι η ιατρική θέτει ως βάση την υγεία του ανθρώπου; Υπάρχουν περιπτώσεις κατά τις οποίες η υγεία υποβαθμίζεται αξιολογικά έναντι της αισθητικής ή του πλούτου; Η αισθητική ως αξία μπορεί να τεθεί ως αξιολογικό έρεισμα όλων των υπόλοιπων αξιών; Ποια είναι η ηθική στάση που οφείλει να έχει ο γιατρός απέναντι σε όλα αυτά; Ο γνήσιος όρκος του Ιπποκράτη (Κιαπόκας, 1996) που θέτει στη βάση της ιατρικής επιστήμης την υγεία με ταυτόχρονη αξιολογική υποβάθμιση των χρημάτων και άλλων αξιών μήπως εν τέλει έχει αρχίσει να θεωρείται αναχρονιστικός; Ομολογείται διεθνώς και ευρέως ότι το κλειδί για να οικοδομηθεί μια άρρηκτη σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ της ευρύτερης κοινωνίας και τον οδοντιάτρων είναι ο προβληματισμός πάνω σε ζητήματα ηθικής. Και για να γίνει βίωμα η νοοτροπία του προβληματισμού αυτού πρέπει να τεθούν σταθερές βάσεις από τις οδοντιατρικές σχολές, οι οποίες ως επί το πλείστον υστερούν σε διδασκαλία μαθημάτων ηθικής (Schwartz, 2004).

Ερωτήματα, όπως αυτά που ήδη διατυπώθηκαν, θα επιδιώξουμε να απαντήσουμε στο παρόν άρθρο λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο θεωρίες, αλλά και καθημερινές πρακτικές.

Η Νατουραλιστική και η Κανονιστική αντίληψη περί υγείας.

Πολλαπλά ηθικά ζητήματα ανακύπτουν από τον τομέα της αισθητικής οδοντιατρικής. Τα αισθητικά κριτήρια ποικίλλουν από άτομο σε άτομο και από πολιτισμό σε πολιτισμό. Ποιος λοιπόν μπορεί να θέσει επαρκώς τα ηθικά μέτρα και σταθμά στον οδοντιατρικό αυτό κλάδο; Η επιδίωξη της ομορφιάς, του κάλλους, όπως ήδη διατυπώθηκε μέσα από ρητά της αρχαίας ελληνικής διανόησης, αποτελεί την κινητήρια δύναμη της οδοντιατρικής αισθητικής. Το ιδιαίτερο ζητούμενο στην οδοντιατρική αισθητική δεν είναι τόσο η αποκομιδή ευτυχίας από το πρόσωπο σε σχέση με τον ίδιο του τον εαυτό, αλλά σε σχέση με την προσέγγιση ή την απομάκρυνσή του από τις κοινωνικές νόρμες και την αντίληψη που σχηματίζει ο περίγυρος για το πρόσωπο αυτό (Hofmann, Eriksen, 2001). Πρόκειται για θέμα που άπτεται άμεσα της ψυχολογικής επιστήμης και των θεωριών που σχετίζονται με τα κοινωνικά στερεότυπα, πρότυπα και προκαταλήψεις. Απέναντι σε κάθε οδοντίατρο ίσταται κοντολογίς το εξής ερώτημα: Μπορεί η αισθητική να θεωρηθεί προϋπόθεση ή έστω κομμάτι της υγείας; Εδώ πλέον διατυπώνονται απόψεις από δυο κυρίαρχες «σχολές», εκείνη του Νατουραλισμού και εκείνη της Κανονιστικής αντίληψης.

Ο Νατουραλισμός ισχυρίζεται ότι η υγεία δεν σχετίζεται με προσωπικές αντιλήψεις και κοινωνικές συμβάσεις ή νόρμες. Αν ένα ον λειτουργεί σύμφωνα με τις προϋποθέσεις που έχει σχεδιάσει η φύση για αυτό, τότε είναι υγιές. Επομένως η ιατρική πρέπει να ασχολείται αποκλειστικώς με τις περιγραφικές προτάσεις και όχι με τις αξιολογικές. Δεν μπορεί ένας γιατρός να θέσει ως βάση των ενεργειών του ανθρώπινα αξιολογικά κριτήρια, αλλά τις επιταγές της ίδιας της φύσης. Υγεία είναι η ικανότητα του ανθρώπου να πραγματώνει όλες τις τυπικές φυσιολογικές λειτουργίες (τις οποίες του τις έχει ήδη προσφέρει η φύση ως δυνατότητες) σε ένα ικανοποιητικό και επαρκή βαθμό (Boorse, 1977). Επομένως, το μόνο που πρέπει να διαθέτει ο οδοντίατρος εν προκειμένω είναι ικανή εμπειρική γνώση περί των φυσικών λειτουργικών δυνατοτήτων του ανθρώπινου οργανισμού, ώστε να τις αντιστοιχήσει με την εικόνα του ανθρώπου τη στιγμή που προσέρχεται στο ιατρείο του για εξέταση. Στο σημείο που ο άνθρωπος δεν είναι σε θέση να εκμεταλλευτεί τις δυνατότητες τις οποίες εκ φύσεως διαθέτει, ο γιατρός είναι εκείνος που θα τον βοηθήσει ώστε να μετατρέψει τις δυνατότητες αυτές σε ικανότητες. Ο γιατρός λοιπόν σύμφωνα με τη νατουραλιστική σκοπιά των πραγμάτων εξελίσσεται σε ένα βοηθητικό εργαλείο της φύσης.

Ο καθηγητής φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Delaware Christopher Boorse είναι από τους πιο ένθερμους εισηγητές του ιατρικού νατουραλισμού κατά τα τελευταία έτη. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ένας άνθρωπος ή ένας καρχαρίας είναι καλός ή κακός αν πρώτα δεν ανατρέξουμε στο είδος του ανθρώπου, ή στο είδος του καρχαρία αντιστοίχως, ώστε να δούμε αν εκπληρώνει σε ικανοποιητικό σημείο τις φυσικές του προδιαγραφές (Boorse, 1975). Δεν χωρά ηθική αξιολόγηση στις επιταγές της φύσεως. Ο γιατρός μαθαίνει τη φύση και υπηρετεί το έργο της. Οι απόψεις του Νατουραλισμού φαίνεται να προσεγγίζουν τις μετανεωτερικές τάσεις της φιλοσοφίας, οι οποίες απομακρύνονται από τις παραδοσιακές ανθρωποκεντρικές αντιλήψεις. Ο άνθρωπος δεν πρέπει να διαδραματίζει το ρόλο του ηθικού αξιολογητή των πράξεων ή των δεδομένων της φύσης. Ο γιατρός οφείλει να διακρίνει, πίσω από τις ανθρώπινες επιθυμίες για μια υποκειμενική αισθητική βελτίωση, την οδοντιατρική κατάσταση που εκπληρώνει σε ένα ικανοποιητικό βαθμό τις προδιαγραφές της φύσης. Στο επίκεντρο έρχεται η ίδια η ζωή ως φυσική κατάσταση και όχι η αξιολόγηση υπό το πρίσμα της επισφαλούς και φυσικώς αυθαίρετης ανθρώπινης κρίσης. Από το παραδεδομένο Ανθρωποκεντρικό φιλοσοφικό και ιατρικό μοντέλο περνάμε στο λεγόμενο Βιοκεντρικό, όπου η ζωή πρέπει να μελετάται υπό το ασφαλές πρίσμα της ίδιας της ζωής ως φυσικού φαινομένου και όχι υπό το πρίσμα των αντιλήψεων που ενδέχεται εμείς να έχουμε σχηματίσει για αυτή. Δεν είναι άλλωστε δυνατό να θεωρούμε ότι ο άνθρωπος πρέπει να επιβάλλεται στη φύση από τη στιγμή που ο ίδιος έχει παραχθεί από τη φύση και υπόκειται εκ των πραγμάτων στους δικούς της κανόνες. Είναι οξύμωρο, θα μας πουν οι εκπρόσωποι της Βιοκεντρικής Οικολογίας, να θεωρούμε ότι εγγενή ηθική αξία έχουν οι αξιολογητές, οι άνθρωποι δηλαδή, και όχι η φύση που παράγει αυτούς τους αξιολογητές και όλα τα αξιολογικά ηθικά συστήματα. Η φύση έχει κάτι παραπάνω από εγγενή ηθική αξία, έχει Συστημική Ηθική αξία (Rolston, 1991) και αυτή οφείλει να σέβεται ο γιατρός χωρίς προσπάθειες αυθαίρετης επεμβάσεως και αλλοιώσεως.

Στον αντίποδα του Νατουραλισμού βρίσκεται η φιλοσοφική και ιατρική οπτική της Κανονιστικής επιστήμης η οποία διατυπώνει ότι η έννοια της ασθένειας ή της υγείας είναι αποτέλεσμα κοινωνικών συμβάσεων και ως τέτοια πρέπει να την αντιμετωπίζουμε. Οφείλουμε να επεμβαίνουμε δραστικά ώστε να διαμορφώνουμε τους κανόνες του «παιχνιδιού» σύμφωνα με αυτό που μας επιτάσσει η ανθρώπινη βούληση. Η κατάσταση της ασθένειας δεν περιέχει στοιχεία που διαφέρουν ως προς την ουσία τους από την κατάσταση της υγείας, αλλά στοιχεία που εμφανίζονται σε διαφορετική και λιγότερο χρήσιμη/επωφελή για εμάς μορφή (King, 1954). Η υγεία ή η ασθένεια εξαρτώνται άμεσα από τις αξιολογικές μας κρίσεις για το τι σημαίνει υγεία και ασθένεια αντίστοιχα. Οι αξιολογικές κρίσεις ως επί το πλείστον αποτελούν προϊόντα κοινωνικών συμβάσεων και συλλογικών μοντέλων συμπεριφοράς, επομένως η υγεία και η ασθένεια δεν αποτελούν τίποτα άλλο εκτός από αποτελέσματα συμφωνιών που συνάπτουν οι άνθρωποι μεταξύ τους δημιουργώντας έτσι νόρμες και κοινωνικά στερεότυπα (King, 1954). Στην ουσία της, η Κανονιστική αυτή αντίληψη πηγάζει από την παραδοσιακή ανθρωποκεντρική φιλοσοφική αντίληψη ότι ο άνθρωπος και η ικανότητά του να σκέφτεται είναι το σημαντικότερο χαρακτηριστικό γνώρισμα της δεδομένης μας πραγματικότητας. Ο ίδιος ο Καρτέσιος κατά την εποχή του Διαφωτισμού (εποχή που θεωρείται ως η έξαρση της νεωτερικότητας) θα υποστηρίξει ότι δεν είναι για τίποτα σίγουρος, εκτός από το γεγονός ότι ο ίδιος είναι ένα πράγμα που σκέφτεται (Descartes, 1641). Η απεριόριστη αυτή εμπιστοσύνη στον άνθρωπο και την κρίση του τον θέτει ως αδιαφιλονίκητο πρωταγωνιστή, αλλά και διαμορφωτή της αντιληπτής πραγματικότητας, επομένως και της αισθητικής πλευράς των πραγμάτων. Ο ίδιος πλέον καθορίζει το όμορφο και το άσχημο, ο ίδιος οριοθετεί εννοιολογικά την υγεία και την ασθένεια, την ανάγκη και την επιθυμία.

Στα πλαίσια της Κανονιστικής αντίληψης ο οδοντίατρος δρα με την προϋπόθεση ότι υγιές δεν είναι αναγκαστικά αυτό που μας υποδεικνύει η φύση ότι λειτουργεί εύρυθμα, αλλά εκείνο που θα αποτελέσει αντικείμενο συμβάσεως, είτε προσωπικής με βάση τις επιθυμίες του ασθενή, είτε κοινωνικής με βάση κάποιες δεδομένες νόρμες και κάποια αισθητικά πρότυπα. Εδώ, στα πλαίσια της αισθητικής οδοντιατρικής, ο ιατρός μπορεί (ιδιαιτέρως αν λάβουμε υπόψη τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα) να επιτύχει αποτέλεσμα το οποίο δεν θα ήταν δυνατό να το βρούμε ως προϊόν της φύσεως. Το αισθητικό αυτό αποτέλεσμα αντλεί την εγκυρότητά του ως υγιές ή όμορφο αποκλειστικά από την αξιολόγηση των ανθρώπων και -συνήθως- τον βαθμό προσέγγισής του με κάποια δεδομένα κοινωνικά στερεότυπα.

Νατουραλιστής ή κανονικιστής, ο οδοντίατρος αρκετές φορές θα κληθεί να φέρει εις πέρας κάποιο έργο που άπτεται της αισθητικής πλευράς της οδοντιατρικής. Η ηθική η οποία διέπει τη σχέση ιατρού και πάσχοντος είναι θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται τόσο το οδοντιατρικό αποτέλεσμα, όσο και η κοινωνική αντίληψη περί της οδοντιατρικής επιστήμης και των επαγγελματικών σχέσεων των πολιτών με τους οδοντιάτρους.

Η επαγγελματική ηθική του οδοντιάτρου

Εκτός από τον όρκο του Ιπποκράτη, η διακήρυξη της Γενεύης ηθικώς «επιβάλλει» στον γιατρό να υπηρετεί την αξία της ανθρώπινης ζωής χωρίς το καθήκον του αυτό να επηρεάζεται από παράγοντες κοινωνικού διαχωρισμού (Declaration of Geneva, 1948). Ένας θεμελιώδης παράγων κοινωνικού διαχωρισμού στις σύγχρονες κεφαλαιοκρατικές κοινωνίες είναι η οικονομική επιφάνεια του κάθε μέλους μιας κοινωνίας. Αυτός ο διαχωρισμός εκ πρώτης όψεως, στις περισσότερες χώρες και σε αρκετές περιστάσεις, φαίνεται να λύνεται καθώς προβλέπεται η ίδρυση ασφαλιστικών οργανισμών που μεριμνούν, ή θα έπρεπε να μεριμνούν, σχετικά με προβλήματα υγείας. Εδώ όμως, καθώς ομιλούμε περί αισθητικής οδοντιατρικής, προκύπτουν συγκεκριμένα προβλήματα. Αρκετοί οργανισμοί και κράτη νομοθετούν με το σκεπτικό ότι η αισθητική στις περισσότερες περιπτώσεις τίθεται εκτός των αναγκαίων εξόδων υγείας, τα βάρη των οποίων θα έπρεπε ένα κράτος ή οργανισμός να αναλάβει. Η αναγκαιότητα της αισθητικής είναι εμφανές ότι επισήμως υποβαθμίζεται και αυτό δεν εδράζεται απαραίτητα στο σκεπτικό ότι είναι αξιολογικά υποδεέστερη, αλλά στο σκεπτικό ότι η αντίληψη περί αισθητικής είναι αρκετά ρευστή από πρόσωπο σε πρόσωπο και από κοινωνία σε κοινωνία. Ένα κράτος το οποίο θα δεχόταν όλα τα αιτήματα των πολιτών για ιατρικές αισθητικές επεμβάσεις θα ήταν οικονομικά αβίωτο. Αν πάλι το κράτος αποφάσιζε να εγκρίνει μέρος των αιτήσεων αυτών, θα ήταν σίγουρο ότι θα έπρεπε να εισέλθει στο παιχνίδι αισθητικών κρίσεων και την υιοθέτηση ή θέσπιση ενός νόμου περί του τι είναι αισθητικώς αποδεκτό και τι όχι, πράγμα ανέφικτο.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω εύκολα συμπεραίνουμε ότι η αισθητική στις περισσότερες των περιπτώσεων απαιτεί κάποιες οικονομικές προϋποθέσεις από τον πολίτη που επιθυμεί την ιατρική παρέμβαση. Επιπλέον, το πλήθος των αντιλήψεων περί κάλλους και αισθητικής και η ταυτόχρονη εκ φύσεως αδυναμία εγκαθίδρυσης ενός κοινώς αποδεκτού αισθητικού κανόνα (παρά τις εκάστοτε άτυπες παροδικές νόρμες) διαμορφώνουν μια ποικιλομορφία στις ενδεχόμενες οδοντιατρικές αισθητικές απαιτήσεις του πολίτη. Η εξατομίκευση πλέον και η προσέγγιση της προσωπικότητας του ασθενούς εκ μέρους του ιατρού ίστανται ως πρωταρχικοί παράγοντες διεκπεραίωσης του οδοντιατρικού έργου. Παράλληλα όμως, η εξατομίκευση αυτή και η προσαρμογή στις εκάστοτε απαιτήσεις, πολλές φορές σημαίνει και την αύξηση της αμοιβής του οδοντιάτρου. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την κρατική αδυναμία οικονομικής συμμετοχής, σημαίνει εκ των πραγμάτων ότι ο οδοντίατρος ως επαγγελματίας θα πρέπει να παιδευτεί πάνω σε ηθικές βάσεις στα πλαίσια των οικονομικών του συναλλαγών και τις παροχής των υπηρεσιών του.

Προώθηση υπηρεσιών (marketing)

Ο τομέας τις προώθησης των υπηρεσιών του οδοντιάτρου είναι χρονικά ο πρώτος τομέας πάνω στον οποίο προβληματίζεται ο γιατρός μετά την οδοντιατρική του κατάρτιση. Για να ομιλούμε περί συμπεριφοράς ιατρού και ασθενούς πρέπει πρώτιστα αυτοί οι δύο να συναντηθούν. Σε μια σύγχρονη πολυπληθή κοινωνία όπου τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ευημερούν, ο πειρασμός που ίσταται απέναντι στον οδοντίατρο ώστε να εξαπλωθεί η φήμη του σε όσο το δυνατόν ευρύτερα κοινωνικά στρώματα φαίνεται ανελέητος. Αρκετά παραδείγματα προβάλλονται τα τελευταία χρόνια όταν, ακόμα και μέσα από την τηλεόραση, οδοντίατροι προβαίνουν σε κινήσεις εντυπωσιασμού που χαρακτηρίζονται από τον ιατρικό σύλλογο ως «αθέμιτος ανταγωνισμός» (Ελευθεροτυπία, 2001). Το αθέμιτο εν προκειμένω συνιστά παράβαση ενός κώδικα ηθικής σύμφωνα με τον οποίο ο οδοντίατρος δεν δύναται να προβάλλεται και να διαφημίζει τις υπηρεσίες του μέσω πρακτικών οι οποίες καμία σχέση με την επιστήμη του έχουν. Εδώ πλέον η διαφήμιση και η δημοσιότητα γίνεται αυτοσκοπός και καταλήγει η ιατρική επιστήμη να υπηρετεί τη δημοσιότητα και όχι το αντίθετο, όπως λογικά θα έπρεπε να ισχύει. Ο οδοντίατρος πλέον δεν συνδυάζει το όνομά του με το περιεχόμενο και τις αξίες που πρεσβεύει η επιστήμη του, αλλά με κάτι αλλότριο που δεν προάγει το περιεχόμενο των υπηρεσιών του και το επαγγελματικό κοινωνικό του πρόσωπο. Οι εντυπωσιακές δημόσιες σχέσεις και η διαφήμιση τέτοιου είδους άλλωστε μόνο βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα μπορούν να προκαλέσουν καθώς δεν είναι σε θέση να άρουν τον σκεπτικισμό και τις αμφιβολίες του απαιτητικού ασθενή-πελάτη (Harpur, 2004). Επομένως οι ενέργειες προώθησης οφείλουν να κατευθύνονται εκ των έσω προς τα έξω. Πρώτα ο οδοντίατρος οφείλει ο ίδιος να αναπτύξει αφενός μια ασφαλή ποιότητα παρεχομένων υπηρεσιών και αφετέρου έναν ικανό κώδικα προσωπικής επαγγελματικής ηθικής συμπεριφοράς, απέναντι στον οποίο οφείλει να είναι συνεπής. Όταν αυτά γίνουν πράξη, τότε οι διαφημιστικές δραστηριότητες θα πρέπει να επικεντρώνονται στην καθαυτό οδοντιατρική ικανότητα του επιστήμονα προβάλλοντας την επαγγελματική του νοοτροπία και τις ενδεχόμενες ιατρικές καινοτομίες του. Ο οδοντίατρος εξ ορισμού προχωρά στα βήματα της αποδεικτικής οδοντιατρικής διαδικασίας (Goldstein, 2002) και αυτό όχι μόνο οφείλει να το υιοθετεί ως καθημερινή πρακτική, αλλά και να το υποδηλώνει σε κάθε του δημόσια κίνηση προώθησης και διαφήμισης.

Συμπεριφορά απέναντι στον ασθενή-πελάτη

Είναι αυτονόητο ότι οι εύρυθμες ανθρώπινες σχέσεις μεταξύ γιατρού και ασθενή είναι απολύτως απαραίτητες για την εξέλιξη της συνεργασίας τους. Παρόλ’αυτά δεν πρέπει να δίνεται στις καθαυτό σχέσεις υπερβολική έμφαση ώστε ούτε ο γιατρός να προσπαθεί να γίνει αρεστός στον ασθενή κάνοντας εκπτώσεις στην επιστήμη του, ούτε ο ασθενής να γίνει αρεστός στον γιατρό επιδιώκοντας προνομιακή μεταχείριση σε επίπεδο είτε οικονομικό είτε υπηρεσιών (Seear, Walters, 1991). Εκ των προτέρων, η σχέση αυτή είναι αναγκαίο να στηρίζεται σε ξεκάθαρες βάσεις και να οριοθετεί ο καθένας το δικό του ρόλο. Ο οδοντίατρος θα ενημερώσει τον ασθενή για το ακριβές της στοματικής του κατάστασής και τις διαστάσεις των ενδεχόμενων προβλημάτων που έχουν προκύψει. Στην αισθητική οδοντιατρική, όση υποκειμενικότητα και αν εδράζεται στις αισθητικές απαιτήσεις και προδιαγραφές του κάθε ανθρώπου, ο γιατρός θα συμβουλεύσει και θα διαδραματίσει ενεργητικό ρόλο στην διαμόρφωση της στοματικής εικόνας του ασθενούς. Από την άλλη πλευρά, ο ασθενής φυσικά και δεν αποτελεί παθητικό δέκτη των ιατρικών επιταγών. Διατυπώνει τις επιθυμίες και τις επιδιώξεις του και προσπαθεί να δώσει στον οδοντίατρο τις πραγματικές διαστάσεις των απαιτήσεών του. Το ευαίσθητο σημείο στην προκειμένη περίπτωση είναι οι δύο πλευρές να διασαφήσουν τα όρια των ενεργειών τους, ώστε ο ένας να μην εισχωρεί στα πεδία του άλλου. Ο ασθενής δεν είναι σε θέση να επεμβαίνει στο ιατρικό έργο είτε με συστάσεις είτε με υποδείξεις και ο γιατρός δεν μπορεί να παίρνει πρωτοβουλίες που αφορούν τον ασθενή εν αγνοία του ίδιου του ασθενούς.

Κρίσιμο σημείο για την αξιολόγηση της οδοντιατρικής πράξεως αποτελεί όχι μόνο το πώς βλέπει ο οδοντίατρος το αποτέλεσμα της υπηρεσίας του, αλλά το πώς ο ίδιος ο πελάτης αξιολογεί την υπηρεσία αυτή που του προσέφερε το γιατρός του. Γι αυτό το λόγο πρέπει να δίνεται χώρος και χρόνος έκφρασης του ασθενούς. Τα πεδία που αφορούν άμεσα τον ασθενή-πελάτη και στα οποία θα ήταν αρκετά χρήσιμο να προσφέρει την αξιολογική του κρίση είναι κυρίως ο βαθμός ικανοποίησής του, το οικονομικό σκέλος, οι πληροφορίες και η υπευθυνότητα της ενημέρωσης που αποκόμισε και η προθυμία του γιατρού να ασχοληθεί μαζί του ακόμα και μετά το πέρας της οδοντιατρικής υπηρεσίας (Webley, 2004). Αυτοί οι παράγοντες είναι που θέτουν ισχυρά θεμέλια για μια σταθερή και ειλικρινή συνεργασία.

Παράπλευρες οδοντιατρικές εμπορικές δραστηριότητες

Σε αρκετά οδοντιατρεία κάνουν την εμφάνισή τους προϊόντα ή διαφημιστικά προϊόντων που σχετίζονται με τη στοματική υγιεινή (λ.χ. οδοντόκρεμες, οδοντονήματα κ.ο.κ.). Εδώ εγείρεται ένας εύλογος προβληματισμός για τη μεγάλη ευθύνη που αναλαμβάνει ένας οδοντίατρος να διατυπώσει εκ των πραγμάτων, έστω και με πλάγιο τρόπο, ότι ένα προϊόν είναι καλύτερο από μερικές δεκάδες άλλων, ανάλογων προϊόντων. Η βαρύτητα της επιστημονικής γνώσης και του κύρους ενός γιατρού προσδίδει σε αυτή την ιδιότυπη μορφή διαφημίσεως μια βαρύτητα, την οποία πρόθυμα είναι σε θέση να εκμεταλλευτούν οι εταιρείες που παράγουν και εμπορεύονται αυτά τα προϊόντα. Το αξιοσημείωτο εδώ είναι ότι η αισθητική κατά κόρον χρησιμοποιείται ως εργαλείο που θα δελεάσει τον πελάτη, με συνθήματα όπως ότι η χρήση μιας συγκεκριμένες μάρκας οδοντόκρεμας προσδίδει στα δόντια αστραφτερή λευκότητα. Ο εξορθολογισμός του διαφημιστικού αυτού μηνύματος μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η φύση της εμπορικής διαφήμισης συνήθως δεν απαρτίζεται από επιστημονικά τεκμήρια, αλλά από συνθήματα και προπαγάνδα. Μπορεί ένας γιατρός να γίνεται μέρος αυτού του διαφημιστικού συστήματος και αυτής της εμπορικής νοοτροπίας; Με πόση ευκολία γίνεται ο γιατρός να ανταλλάξει, έστω και ευκαιριακά, τη γλώσσα της επιστήμης με εκείνη της άκριτης προπαγάνδας; Πόσο συνεπής σε ηθικές αρχές μπορεί να στέκεται ο γιατρός όταν οι οικονομικές απολαβές που προκύπτουν από μια τέτοια διαφημιστική δραστηριότητα τον οδηγούν σε αλλαγή στάσης και συμπεριφοράς; Αυτά τα ερωτήματα εύλογα πρέπει να τίθενται σε κάθε περίπτωση κατά την οποία το εμπόριο εισχωρεί στους επιστημονικούς κόλπους της οδοντιατρικής.

Ο ορισμός της διαφθοράς αναφέρεται κατά κόρον σε σχέση με τη δημόσια ισχύ ενός προσώπου ή ενός οργανισμού και την κακοδιαχείριση αυτής για ίδιον όφελος (transparency.org). Επομένως όταν ομιλούμε περί διαφθοράς στα πλαίσια της υγείας, περιλαμβάνεται τόσο ο δημόσιος, όσο και ο ιδιωτικός τομέας καθώς ο γιατρός, εξαιτίας της δημόσιας ισχύος που του προσδίδει η ιδιότητά του, έχει στα χέρια του μια δύναμη που μπορεί να διαθέσει προς ίδιον όφελος. Σε χώρες όπου αυτό βρίσκεται σε ένταση, παρατηρείται μείωση του συνολικού ρυθμού ανάπτυξής τους (Moody-Stuart, 2004). Αυτό φαίνεται εύλογο καθώς η αξιοκρατία συνήθως δεν συμβιβάζεται με τέτοιες «γκρίζες» πρακτικές. Όπως αρκετοί παρατηρούν (Savedoff, Hussman, 2005) όταν διαπιστώνουμε τέτοια φαινόμενα δεν είναι δίκαιο να επιφορτώνουμε με αποκλειστική ευθύνη τον γιατρό, αλλά ολόκληρη την κοινωνία. Η διάδοση της διαφθοράς είναι αντανάκλαση της κοινωνίας στην οποία αναπτύσσεται. Εν προκειμένω, η αγορά ενός οδοντιατρικού προϊόντος εξαιτίας της παράπλευρης διαφήμισής του σε ένα οδοντιατρείο, δεν προϋποθέτει μόνο έναν γιατρό πρόθυμο να διαφημίσει το συγκεκριμένο προϊόν, αλλά και έναν ασθενή ο οποίος άκριτα υιοθετεί την άποψη ενός προσώπου με μοναδικό κριτήριο ότι αυτό το πρόσωπο έχει την επιστημονική ιδιότητα.

Η ηθική απέναντι στην κοινωνική δυναμική της αισθητικής οδοντιατρικής

Όπως ήδη διατυπώθηκε από το προοίμιο, ο στοχασμός επιφανών Ελλήνων είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα περισσότερο επιδιωκόμενα αγαθά στη ζωή ενός ανθρώπου είναι εκείνα που έχουν αντίκτυπο σε εκείνους τους οποίους επηρεάζουμε και από εκείνους τους οποίους επηρεαζόμαστε. Αυτή η περίπτωση φαίνεται να είναι κομμένη και ραμμένη για την περίπτωση της αισθητικής οδοντιατρικής. Ένα όμορφο χαμόγελο, ένα λαμπερό πρόσωπο πάντοτε ήταν κάτι το σφόδρα επιδιωκόμενο, πράγμα που φαίνεται και στις υψηλότερες εκφάνσεις της τέχνης τόσο στην αρχαιότητα, όσο και σήμερα. Για την απόκτηση ενός τέτοιου αγαθού πάντοτε υπήρχαν άνθρωποι πρόθυμοι να ξοδέψουν ικανά ποσά χρήματος και χρόνου. Οι επιστήμονες που θα τους το προσέφεραν θα ετύγχαναν της ανάλογης ευγνωμοσύνης και κοινωνικής αναγνώρισης. Οι αναλογίες στο πέρασμα του χρόνου παρέμειναν οι ίδιες. Παλαιότερα, ένας ικανός γιατρός γινόταν γνωστός κατά κόρον σε μια τοπική κοινωνία. Σήμερα όμως η δυναμική της δημοσιότητας, με τη συνδρομή ηλεκτρονικών και έντυπων μέσων ενημέρωσης, έχει αποκτήσει μεγάλες διαστάσεις. Πόσο μάλλον όταν ομιλούμε περί της αποκτήσεως του πολυπόθητου αγαθού της αισθητικής πληρότητας.

Η κοινωνική υπευθυνότητα με την οποία θα όφειλε ο οδοντίατρος να είναι προικισμένος, συνίσταται στις ηθικές αρχές τις οποίες υιοθετεί και βάσει αυτών πορεύεται στις κοινωνικές του δραστηριότητες. Μέχρι σήμερα σε γενικές γραμμές έχει επικρατήσει η αντίληψη ότι όταν ομιλούμε περί δημοσιότητας και προώθησης υπηρεσιών, προϊόντων και ιδεών κάνουμε λόγο περί της ωφελιμιστικής πλευράς της ηθικής. O Ωφελιμισμός ως φιλοσοφική έννοια βρίσκει πριν από μερικούς αιώνες τον κύριο εισηγητή του στο πρόσωπο του John Stuart Mill. Ο Mill διατυπώνει ότι οδηγός των πράξεών μας πρέπει να είναι εκείνο που προάγει το μεγαλύτερο δυνατό ποσό ευτυχίας στο μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων (Mill, 1861). Επομένως μια πράξη κρίνεται ηθικώς μόνο εκ των αποτελεσμάτων της, εκ των συνεπειών της. Γι αυτό το λόγο άλλωστε αυτό το ηθικό φιλοσοφικό ρεύμα ονομάστηκε και Συνεπειοκρατία. Ορισμένοι στοχαστές μάλιστα επεδίωξαν να δημιουργήσουν μια νομοθεσία πάνω στην αρχή του Ωφελιμισμού, αναπτύσσοντας ένα μαθηματικό σύστημα υπολογισμού της αξιολόγησης μιας πράξης για το αν τελικώς είναι ηθική ή όχι (Bentham, 1780). Αν λοιπόν η δημόσια πράξη ενός οδοντιάτρου συντελέσει στην ευτυχία του μεγαλύτερου ποσοστού των ανθρώπων μιας κοινωνίας, τότε αυτή η πράξη είναι ηθικώς ορθή. Σύμφωνα με τον Jeremy Bentham μάλιστα, η ορθότητα της πράξης αυτής αποκτά μεγαλύτερη εγκυρότητα αν η ευτυχία που απορρέει από την πράξη αυτή προκληθεί χρονικά αμεσότερα από κάποια άλλη πράξη. Η χρονική εγγύτητα της ευχαρίστησης και της ευτυχίας διαδραματίζουν στην ηθική του Bentham καθοριστικό ρόλο. Σύμφωνα λοιπόν με την αρχή αυτή ας θέσουμε επί τάπητος ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα που μας αφορά άμεσα. Έστω ότι κάποιος οδοντίατρος υποστηρίζει δημόσια ότι μπορούμε να καταναλώνουμε άφοβα περισσότερη ζάχαρη (Nantel, Weeks, 1996). Η διατύπωσή του αυτή είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσει μια άμεση ευτυχία σε ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, καθώς έχουμε ως δεδομένο ότι οι περισσότεροι άνθρωποι αντλούν μεγάλη ευχαρίστηση από την κατανάλωση της ζάχαρης και των παραγώγων της. Πρέπει όμως στη συγκεκριμένη περίπτωση ο οδοντίατρος να δράσει αποκλειστικώς με ωφελιμιστικά κριτήρια; Εδώ λοιπόν αρχίζουμε να σκεφτόμαστε ότι και η Δεοντολογία πρέπει να κάνει δυναμικά την εμφάνισή της στην οδοντιατρική επαγγελματική ηθική, όπως άλλωστε και στους άλλους επαγγελματικούς κλάδους.

Το χαρακτηριστικό γνώρισμα της Δεοντολογίας το οποίο την κάνει να διαφέρει από τον Ωφελιμισμό, είναι ότι θέτει εκ των προτέρων κάποιες απαράβατες ηθικές αρχές απέναντι στις οποίες το πρόσωπο που την ενστερνίζεται πρέπει να είναι συνεπές. Χαρακτηριστικός εισηγητής της Δεοντολογίας στον νεότερο Ευρωπαϊκό στοχασμό είναι ο Imannuel Kant. O Kant ισχυρίζεται ότι όταν κάποιος πράττει κάτι, πρέπει να συλλογίζεται εκ των προτέρων αν η πράξη του αυτή θα μπορούσε να καταστεί καθολικός νόμος: «Τι θα γινόταν αν όλοι έπρατταν όπως εγώ»; Αυτός ο ηθικός νόμος κατά τον Kant είναι η λεγόμενη Κατηγορική Προσταγή (Kant, 1785). Στα πλαίσια του ηθικού νόμου αυτού ενυπάρχει και η αρχή να χρησιμοποιείται ο άνθρωπος ως σκοπός και όχι μόνο ως μέσον. Επομένως, το προηγούμενο παράδειγμα της ζάχαρης, αντιβαίνει στην αρχή της Κατηγορικής Προσταγής με την έννοια ότι πρωτίστως, αν όλοι έτρωγαν υπερβολικές ποσότητες ζάχαρης θα κατέστρεφαν τα δόντια τους σε ένα εύλογο χρονικό διάστημα. Έπειτα, αν κάποιος οδοντίατρος προτείνει την υπερβολική κατανάλωση ζάχαρης, τότε αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ως μέσον μέσω του οποίου θα αποκτήσει κοινωνική αναγνώριση και υλικά οφέλη και όχι ως σκοπό, καθώς αποσιωπά να αναφέρει την επικείμενη καταστροφή των δοντιών του.

Από τα παραπάνω εύλογα διατυπώνουμε ότι ο οδοντίατρος δεν πρέπει να άγεται και να φέρεται από τις «Σειρήνες» της δημοσιότητας. Επιπλέον, οφείλει να προβληματίζεται πάνω στην αναγκαιότητα υιοθέτησης κάποιον δεοντολογικών ηθικών αρχών απέναντι στις οποίες θα είναι συνεπής κατά την κοινωνική του δραστηριότητα, τόσο σε επίπεδο προσωπικών συναναστροφών, όσο και στις προσπάθειες προώθησης των υπηρεσιών του μέσα από τη διαφήμιση. Τελικώς η δημοσιότητα από μόνη της δεν είναι χρωματισμένη ούτε θετικά ούτε αρνητικά. Είναι ένας παράγων που δρα ως καταλύτης σε μια κατάσταση που έχει ήδη δημιουργηθεί. Σε ποιες περιστάσεις όμως μπορούμε να ομιλούμε ότι κάποιος οδοντίατρος χρησιμοποιεί με αποτελεσματικό και έγκριτο τρόπο τα φώτα της δημοσιότητας; Είναι βέβαιο ότι κανείς δεν πρέπει να αρκείται σε απαγορεύσεις για το τι δεν πρέπει να κάνει ο οδοντίατρος, αλλά επιπλέον οφείλει να προχωρά στη διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων και εναλλακτικών λύσεων.

Η δημοσιότητα θα μπορούσε πραγματικά να ωφελήσει το κοινωνικό σύνολο αν προωθούσε την αναγκαιότητα εγκαθίδρυσης μηχανισμών διασφάλισης της ποιότητας των οδοντιατρικών υπηρεσιών (Bilawka, Craig, 2003), την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης πάνω σε φλέγοντα ιατρικά ζητήματα, την ηθική επιμόρφωση των επαγγελματιών και του καταναλωτικού κοινού καθώς και την προώθηση της συνεργασίας των οδοντιάτρων πάνω σε ερευνητικά ζητήματα (Cobban, Wilson, Covington, Miller, Moore, Rudin, 2005). Τα μέσα ενημέρωσης θα μπορούσαν στη σύγχρονη πολύπλοκη κοινωνική δομή να διαδραματίσουν ρόλο ενοποιητικό προς όφελος όλων και όχι διαχωριστικό προς όφελος μονάδων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η προσπάθεια ενημέρωσης της αμερικάνικης κοινής γνώμης αλλά και συνένωσης των οδοντιάτρων πάνω στο θέμα του ρόλου που θα έπρεπε να έχει η οδοντιατρική στο ενδεχόμενο της βιολογικής τρομοκρατίας. Και όλα αυτά βέβαια μετά το γεγονός της ενδεκάτης Σεπτεμβρίου, το οποίο ανάγκασε ένα μεγάλο μέρος της αμερικανικής επιστημονικής κοινότητας να δράσει επιτέλους προνοητικά (Flores, Mills, Shackelford, 2003).

Η ηθική επιμόρφωση, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πρέπει να τεθεί στο επίκεντρο της ιατρικής επιστήμης και όχι μόνο. Κάποιοι ισχυρίζονται ότι τελικώς τα μαθήματα ηθικής δεν παίζουν ρόλο καθώς όπου υπήρξαν δεν σημειώθηκε αύξηση της θέλησης για ηθική συμπεριφορά (Bertolami, 2004). Κάποιοι άλλοι όμως (Jenson, 2005), υποστηρίζουν ότι τα μαθήματα ηθικής λειτουργούν και έχουν αποτέλεσμα, αφενός γιατί αν δεν υπήρχαν, τα πράγματα θα ήταν χειρότερα (πάντα υπάρχουν χειρότερα κατά τη γνωστή λαϊκή μας ρήση) και αφετέρου υπάρχει ένας σαφής διαχωρισμός μεταξύ ηθικής γνώσεως και ηθικής πράξεως. Άλλο είναι το να γνωρίζω μια ηθική θεωρία, και άλλο το να αποφασίσω ότι από ένα σημείο και έπειτα οι πράξεις μου θα είναι σύμφωνες με αυτή τη θεωρία. Το πρώτο είναι εμφανώς ευκολότερο από το δεύτερο. Το πρώτο απαιτεί χρόνο, ενώ το δεύτερο απαιτεί και χρόνο και συνέπεια και ανεπτυγμένο αίσθημα προσωπικής και κοινωνικής υπευθυνότητας. Ασφαλώς και υπάρχουν αυτοκινητιστικά δυστυχήματα εξαιτίας παραβατικής οδικής συμπεριφοράς. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα μαθήματα οδήγησης και η ανάλογη θεωρία είναι περιττά. Φανταστείτε έναν κόσμο οδήγησης όπου κανείς δεν θα γνώριζε βασικά πράγματα, όπως το να ξεχωρίζει τα σήματα οδικής κυκλοφορίας. Τότε η παραβατική συμπεριφορά του θα οφειλόταν καθαρά σε έλλειψη γνώσης και ποτέ δεν θα φτάναμε να εξετάσουμε το αν ο οδηγός είναι ηθικός και υπεύθυνος για μια ενσυνείδητη πράξη του. Η γνώση είναι προϋπόθεση για να εκφράζουμε αξιολογικές κρίσεις, είτε οι κρίσεις αυτές αφορούν ανθρώπους, είτε φαινόμενα και καταστάσεις.

 

Βιβλιογραφικές πηγές

Bentham J, (1780) “Introduction to the principles of Morals and Legislation” in “An Introduction to the Principles of Morals and Legislation (The Collected Works of Jeremy Bentham)” (1996) Oxford University Press, USA; R.e.of 1970 Ed edition

Bertolami C N, (2004) "Why our ethics curricula don't work" Journal of Dental Education, Vol 68, Issue 4, 414-425 American Dental Education Association

Bilawka E, Craig B J, (2003) "Quality assurance and dental hygiene", Int J Dent Hygiene 1, 2003; 218-222, Blackwell Munksgaard

Boorse ch, (1975) "On the distinction between Disease and Illness", Philosophy and Public Affairs, Vol.5, No.1. (Autumn, 1975), pp. 49-68

Boorse Ch, (1977) "Health as a Theoretical Concept." Philosophy of Science, 44, 542-573.

Cobban S J, Wilson M P, Covington P A, Miller B, Moore D P, Rudin S L, (2005) “A proposed model for a collaborative approach to dental hygiene research” Int J Dent Hygiene 3, 2005; 185-191, Blackwell Munksgaard

Declaration of Geneva (1948). Adopted by the General Assembly of World Medical Association at Geneva Switzerland, September 1948.

Descartes R, (1641) "Meditationes de prima philosophia", Descartes: Meditations on First Philosophy : With Selections from the Objections and Replies Cambridge University Press; Revised edition (1996), UK.

Flores S, Mills S E, Shackelford L, (2003) “Dentistry and bioterrorism” Dental Clinics of North America 47 733-744, USA

Goldstein G R, (2002) “What is evidence based dentistry?” Dental Clinics of North America 46, No1, January 2002, USA

Harpur O, M, (2004) «Η δημιουργία θετικής φήμης», σε «Ηθική των επιχειρήσεων, αντιμέτωποι με το ζήτημα»  μετάφραση Παπαδάκης Θ, εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα.

Hofmann B. M, Eriksen M. H, (2001) "The concept of disease: ethical challenges and relevance to dentistry and dental education" European Journal of Dental Education 2001; 5: 2–8, Munksgaard, Denmark

Jenson L E, (2005) “Why our ethics curricula do work” J Dent Educ. 69(2): 225-228 2005, USA

Kant I, (1785) “Grundlegung zur Metaphysik der Sitten” in “Kant: Groundwork of the Metaphysics of Morals (Cambridge Texts in the History of Philosophy)” Cambridge University Press (1998), UK

King L S, (1954) "What is a disease?" Philosophy of Science, Vol.21, No.3. July 1954, pp. 193-203, University of Chicago Press, USA

Mill J S, (1861) “Utilitarianism” in “The Basic Writings of John Stuart Mill: On Liberty, the Subjection of Women and Utilitarianism” (2002) Modern Library; 2002 Modern Library pbk. ed edition, USA

Moody-Stuart G, (2004) «Διαφθορά», σε «Ηθική των επιχειρήσεων, αντιμέτωποι με το ζήτημα»  μετάφραση Παπαδάκης Θ, εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα

Nantel J, Weeks, W A, (1996) “Marketing ethics: is there more to it than the utilitarian approach?” European Journal of Marketing, Vol. 30 No. 5, 1996, pp. 9-19. MCB University Press

Rolston H, (1991) "Environmental Ethics: Values in and Duties to the Natural World" The Broken Circle: Ecology, Economics, Ethics. F. Herbert Bormann and Stephen R. Kellert, Eds. Yale University Press, New Haven

Savedoff D W, Hussman K, (2005) “Why are health systems prone to corruption?” The causes of corruption in the health sector: a focus on health care systems, Transparency International, www.transparency.org

Seear J, Walters L, (1991) “Law and ethics in Dentistry” 3rd edition, Butterworth-Heinemann ltd, UK

Schwartz B, (2004) "Dental Ethics, Our future lies in education and ethics committees", Journal of the Canadian Dental Association 2004; 70(2):85–6

Transparency.org - Διαδικτυακή τοποθεσία της διεθνούς μη κυβερνητικής οργάνωσης Transparency International που επιδίδεται στην ανάδειξη φαινομένων διαφθοράς σε όλες τις χώρες και στην καταπολέμησή τους.

Webley S, (2004) «Κώδικες βασισμένοι σε αξίες», σε «Ηθική των επιχειρήσεων, αντιμέτωποι με το ζήτημα»  μετάφραση Παπαδάκης Θ, εκδόσεις Κέρκυρα, Αθήνα.

Αριστοτέλης - Ρητορική (Ars Rhetorica - Aristotle) - W. D. Ross. Oxford. Clarendon Press. 1959

Εφημερίδα Ελευθεροτυπία (12-03-2001) Άρθρο χωρίς τίτλο από «Μ. Πετ.» σχετικό με την οδοντίατρο Χριστίνα Ιακωβίδου, Χ. Κ. Τεγόπουλος Εκδόσεις Α.Ε:

«Την τιμητική της είχε στα δελτία ειδήσεων όλο το Παρασκευο-Σαββατο-Κύριακο η σέξι οδοντίατρος. Ο Οδοντιατρικός Σύλλογος Αθηνών την τιμώρησε με παύση των καθηκόντων της επί ένα μήνα για αθέμιτο ανταγωνισμό. Αλήθεια, αναρωτήθηκαν τι ξεγυρισμένη διαφήμιση της έκαναν με την απόφασή τους; Τώρα την έμαθαν κι όσοι δεν είχαν διαβάσει τις συνεντεύξεις της ούτε είχαν δει τις (κιτς) φωτογραφίες της...»

Κιαπόκας Μ, (1996) "Ιπποκράτης ο Κώος και Ιπποκρατικός Όρκος". Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Κω, Αθήνα, 1996

Πλάτων - Μένων. Platonis Opera, ed. John Burnet. Oxford University Press. 1903