Με την έξαρση της υγειονομικής κρίσης του πανδημικού φαινομένου αναδύθηκαν νέες ηθικές αξιώσεις και αρκετά ηθικά προβλήματα τα οποία απασχόλησαν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό ανθρώπους και κοινωνίες. Τα μεγάλα ηθικά διλήμματα εμφανίζονται κατά κόρον υπό συνθήκες ευρείας και πολύπλευρης κρίσης. Οι επιλογές οι οποίες εμφανίζονται μπροστά μας απαιτούν την άμεση ηθική μας αξιολόγηση ώστε να ακολουθήσουμε το ταχύτερο δυνατό τον καταλληλότερο δρόμο. Ένα πανδημικό φαινόμενο δεν διατηρεί μόνο υγειονομική πτυχή. Φέρνει τον άνθρωπο και τις επιλογές του σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο σε πρώτο πλάνο. Ερωτήματα μέχρι πρότινος ασυνήθιστα, τώρα αποτελούν κομμάτι της καθημερινότητας: τι πρέπει να πράξουμε για την προστασία της ανθρώπινης ζωής σε συλλογικό επίπεδο; Ποιες πρακτικές είναι οι καταλληλότερες ώστε να διασφαλιστεί η προστασία αυτή με την παράλληλη αποφυγή ανεπιθύμητων παράπλευρων απωλειών; Πώς νοηματοδοτείται η ατομική ελευθερία κάτω από αυτές τις ασφυκτικές συνθήκες; Ποια ορόσημα του αξιολογικού μας συστήματος είμαστε πρόθυμοι καταρρίψουμε μπροστά στον φόβο του θανάτου; Ποιες είναι η επιπτώσεις των συντονισμένων συλλογικών ενεργειών πάνω στο άτομο και ποιος είναι ο ακριβής ρόλος που διαδραματίζει η αγωνία του πρόωρου θανάτου;

Η ελληνική φιλοσοφική κλασική αρχαιότητα, έθεσε δύο βασικές παραδοχές οι οποίες στέκονται σαν οδηγός της ανθρώπινης πράξης. Η πρώτη είναι ότι ο άνθρωπος θέλει να αποφεύγει τον πόνο. Η δεύτερη είναι ότι ο άνθρωπος επιδιώκει την κάρπωση της ηδονής. Ο νόμος της αποφυγής του πόνου και της επιδίωξης της ηδονής φαίνεται άκρως παραστατικά στη διδασκαλία του Επίκουρου. Η υπέρτατη ηδονή κατά τον Επίκουρο είναι η κατάσταση της ψυχικής ηρεμίας και αταραξίας, δηλαδή η «καταστηματική» μορφή της ηδονής. Γι αυτό άλλωστε και παραμέριζε τη σημασία της έντασης της ηδονής σε σχέση με κάτι πολύ σημαντικότερο: την ποιότητά της (Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα, § 127-135).  Αυτή η διδασκαλία του Επίκουρου αποτέλεσε την πρωτογενή πηγή για τον ηθικό στοχασμό της ύστερης δυτικής φιλοσοφίας. Ο Άγγλος νομικός και φιλόσοφος Jeremy Bentham, στο βιβλίο του «An introduction to The Principles of Morals and Legislation» (Bentham, 1789) σημειώνει ότι η φύση έχει τοποθετήσει το ανθρώπινο είδος κάτω από την κυριαρχία δύο υπέρτατων κυβερνώντων, του πόνου και της ηδονής. Κάθε πράξη ενός ατόμου ή της συλλογικής πολιτειακής του έκφρασης αποσκοπεί τελικά στην αύξηση ή τη μείωση του πόνου και της ηδονής. Κατ'επέκταση, κάθε πράξη κρίνεται σε σχέση με το πόσο αυξάνει η μειώνει τα επίπεδα ευτυχίας και δυστυχίας του κάθε ανθρώπου. Ο άνθρωπος άλλωστε σύμφωνα με τον Thomas Hobbes συγκρότησε κοινωνίες επειδή ακριβώς ήθελε να απαλλαχθεί από το άγχος που του προκαλούσε ο φόβος του θανάτου (Hobbes, 1651). Συνεπώς, αν μια κοινωνία δεν διασφαλίζει απαλλαγή του ανθρώπου από το άγχος ενός πρόωρου θανάτου, τίθεται υπό αμφισβήτηση το ίδιο το νόημα της συγκρότησής της.

Το παγκόσμιο φαινόμενο της υγειονομικής κρίσης λόγω της ασθένειας COVID-19, έφερε στο προσκήνιο επιχειρήματα σχετικά με την ιδέα ότι ίσως υπάρχει ηθική υποχρέωση να «εξομαλυνθεί η καμπύλη» (Yan et al, 2020). Οι συλλογισμοί πίσω από την διαφαινόμενη αυτή ηθική επιταγή είναι αρκετά πολύπλοκοι και ενδιαφέροντες. Κυμαίνονται από την συνεπειοκρατική επιδίωξη της σωτηρίας του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού ανθρώπων, έως τα ιδεολογικά κελεύσματα περί αλληλεγγύης. Την ίδια στιγμή καταφθάνουν στη βιβλιογραφία αλλά και την εν γένει δημοσιότητα, ακόμη και καθαρά νατουραλιστικά κελεύσματα να αφεθεί ο ιός να ακολουθήσει την πορεία του, καθώς η ενδεχόμενη μείωση του πληθυσμού θα αυξήσει τους διαθέσιμους πόρους για τους εναπομείναντες ζωντανούς (Litvack 2020). Ας θυμηθούμε άλλωστε το ρητό του Arthur Schopenhauer: «Η γη συνεχίζει να γυρίζει από τη μέρα στη νύχτα, το άτομο πεθαίνει, αλλά ο ήλιος καίει αδιάκοπα σε ένα αιώνιο μεσημέρι» (Schopenhauer, 1818: 576) και το φυσιοκρατικό ερώτημα του David Hume: «Δεν θα ήταν έγκλημα να αναστρέψω τη ροή του Νείλου ή του Δούναβη αν όντως μπορούσα να το κάνω;» (Hume, 1977).  Ο άνθρωπος μπορεί με διάφορους τρόπους να γλιτώνει ευκαιριακά τον εαυτό του από το βάσανο της ύπαρξης. Η ζωή όμως συνεχίζεται όπως ομολογείται στην καθομιλουμένη. Η φύση δεν φαίνεται να νοιάζεται και πολύ για τον μεμονωμένο θάνατο ενός ανθρώπου και το προσωπικό δράμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Γι αυτό νοιάζονται πλέον οι ανθρώπινες κοινωνίες και τα κοινωνικά τους συμβόλαια.

Ταυτόχρονα, η ανθρώπινη και κρατική παρεμβατικότητα στην πορεία εξέλιξης ενός τέτοιου φυσικού φαινομένου μπορεί να εμφανίζεται από καταστροφική μέχρι σωτήρια, με εξίσου ισχυρά τεκμήρια και από τις δύο πλευρές (Bol et al, 2020) (Coibion et al, 2020) (Bavli et al, 2020) (Aum et al, 2020). Οι επιβλαβείς συνέπειες των παρεμβάσεων στη δημόσια υγεία μπορεί να είναι άμεσες ή έμμεσες. Χαρακτηριστικά μπορούν να αναφερθούν ψυχολογικές επιπτώσεις, προβλήματα ισότητας μεταξύ κοινωνικών ομάδων, προβλήματα ελευθεριών και δικαιωμάτων και πολλά ακόμη. Οι ανθρωπογενείς πολιτικές και κοινωνικές παρεμβάσεις λοιπόν ενδέχεται να επιδεινώνουν το ήδη βεβαρημένο παγκόσμιο κλίμα και να προκαλέσουν οδυνηρές παράπλευρες απώλειες (Lorenc et al, 2013) (Bonel et al, 2015) (Carlin et al, 1998) (Shvarts et al, 2010). Όπως λοιπόν οι επιστήμονες της υγείας καλούνται να εφαρμόσουν θεραπείες στον ασθενή λαμβάνοντας υπόψη την αποφυγή επικίνδυνων παρενεργειών, έτσι και η ανθρώπινη πράξη σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο οφείλει να ακολουθεί λύσεις οι οποίες δεν προκαλούν περισσότερα προβλήματα από εκείνα που λύνουν. Πολλές φορές όμως, η ανάγκη για επείγουσα αντιμετώπιση μιας πρωτόγνωρης κατάστασης, προκαλεί ανεπιθύμητες παρενέργειες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι οι επιπτώσεις της πανδημίας προκαλούν μεγαλύτερη βλάβη στα παιδιά από την ίδια την ασθένεια (Headley et al, 2020). Η UNICEF υπολόγισε μια συνολική μείωση κατά 30% στην κάλυψη των βασικών υπηρεσιών τροφοδοσίας, φτάνοντας το 75 με 100% σε συνθήκες γενικού κλειδώματος χωρών (lockdowns), συμπεριλαμβανομένων και εκείνων των ήδη εύθραυστων χωρών όπου προϋπήρχε κρίση ανθρωπιστικού χαρακτήρα (Unicef, 2020). 

Για τους λόγους αυτούς, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής οι οποίοι ενεργούν για την προστασία της δημόσιας υγείας, πρέπει να σταθμίσουν τις πιθανές παρενέργειες όταν αποφασίζουν, εφαρμόζουν και αξιολογούν συγκεκριμένες παρεμβάσεις υγειονομικού χαρακτήρα. Οι άνθρωποι άλλωστε φαίνεται πως αξιολογούν πλέον τους πολιτικούς τους βασισμένοι στην εφαρμοσμένη πολιτική που ακολουθούν σε σχέση με την υγειονομική και κοινωνική διαχείριση του πανδημικού φαινομένου. Σε αρκετές περιπτώσεις χωρών παρουσιάστηκε το φαινόμενο ευρύτατης  σύγκλισης απόψεων επί υγειονομικών διαχειριστικών θεμάτων ανάμεσα σε αντίπαλες πολιτικές παρατάξεις. Συχνά μάλιστα παρατηρήθηκε το φαινόμενο αρκετοί ψηφοφόροι μιας πολιτικής παράταξης να διαφωνούν με τη στάση του δικού τους πολιτικού εκφραστή και να συμφωνούν με εκείνη του μέχρι πρότινος πολιτικού τους αντιπάλου. Ο φόβος του θανάτου κατά κοινή ομολογία σε πολιτικό επίπεδο δρα με τρόπο αναπάντεχο (Pereira et al, 2020). Εν προκειμένω βεβαίως μπορεί να ανακύψει το ερώτημα εάν η εξομάλυνση των πολιτικών αντιθέσεων προς μια ενιαία κατεύθυνση δρα προς όφελος ή προς ζημία του κοινωνικού συνόλου και του ανθρώπου. Η πολιτική και κοινωνική ζωή ανέκαθεν προχωρά υγιώς μέσα από τις αντιθέσεις και την πολυφωνία. Ο ευρύτερος συνασπισμός ιδεών και αντιλήψεων προς μία κοινή κατεύθυνση δεν συνεπάγεται αυτομάτως και το επωφελές αποτέλεσμα για το κοινωνικό σύνολο και τον πολίτη. Θα ήταν ιδιαιτέρως καθησυχαστικό και ανακουφιστικό για όλους να προέκυπτε μια μεταφυσικού τύπου ταύτιση πλειοψηφικού και ορθού. Ωστόσο αυτό και ορθολογικά και επιστημολογικά δεν συμβαίνει.  

Πέρα από την πολιτική, το φαινόμενο της ιδεολογικής σύγκλισης σε καιρούς υγειονομικής κρίσης, παρουσιάζεται ακόμη και στον χώρο των θρησκειών. Μια πανδημία είναι ικανή να οδηγήσει σε ίδιες ή ανάλογες συντονισμένες συμπεριφορές μεγάλα πληθυσμιακά κομμάτια πιστών διαφορετικών θρησκευτικών δογμάτων. Σε όποια θρησκεία και αν εντάσσεται κάποιος, η προστασία της ανθρώπινης ζωής αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο του δόγματός του. Οι δημοφιλέστερες άλλωστε επί των ημερών μας θρησκευτικές αντιλήψεις, όσο και αν φαινομενικώς παρουσιάζονται ποικιλόμορφες και διαφορετικές μεταξύ τους, συγκλίνουν σε έναν βασικό άξονα: τη θεώρηση του ανθρώπου ως επίκεντρου κάθε στοχασμού και κάθε αξιολογικής κρίσης. Ο άνθρωπος υψώνεται ως το έξοχο υποκείμενο του κόσμου, για χάρη του οποίου ξεδιπλώνεται σύσσωμη η αιτιοκρατία της φύσης. Με μια λέξη θα χαρακτηρίζαμε τις θρησκείες του κόσμου ως ανθρωποκεντρικές. Έχοντας αυτό κατά νου, είναι πολύ δύσκολο να ανακαλύψουμε θρησκεία η οποία εγκρίνει, υπό το πρίσμα ενός καθολικού ηθικού νόμου, την αδιαφορία απέναντι στο βάσανο που απειλεί τη ζωή του συνανθρώπου του. Ο φόβος του θανάτου και η διαχείρισή του αποτελεί κεντρικό άξονα αναφοράς των θρησκειών. Ενώ λοιπόν φαινομενικά, μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες ανθρώπων δείχνουν να συγκλίνουν και να συσπειρώνονται με σκοπό την από κοινού αντιμετώπιση ενός ανθρωποκτόνου ιού, ενώ πολιτικά κόμματα και θρησκευτικά δόγματα δείχνουν να βρίσκουν κοινούς τόπους συνεννόησης, ταυτόχρονα αναδύονται σημαντικές αιτίες ανθρώπινης δυστυχίας σχετιζόμενες με την μοναξιά, την κατάθλιψη, την αμφισβήτηση των ανθρωπίνων σχέσεων αλλά και τις αυτοκτονικές τάσεις. 

Κάθε υποχρέωσή μας απέναντι στην κοινωνία και τον συνάνθρωπό μας υπονοεί κάτι το ανταποδοτικό. Εισπράττω πλεονεκτήματα από την κοινωνία και γι αυτό το λόγο οφείλω να τα ανταποδίδω και να προάγω το συμφέρον της. Μέσα σε αυτή τη λογική όμως, δεν μπορώ σε καμία περίπτωση να είμαι υποχρεωμένος να υπομένω για τον εαυτό μου ένα τεράστιο ποσό δυστυχίας, δυσανάλογο με τις ευθύνες που μου αναλογούν για την ευμάρεια της κοινωνίας. Κάθε άνθρωπος φορτώνεται με διαφορετικά ψυχολογικά βάρη μέσα στον καιρό της κρίσης. Οι εξωστρεφείς θα δουν δραματικές αλλαγές στη ζωή τους και πολύ μεγαλύτερο κόστος από τους εσωστρεφείς συμπολίτες τους. Οι άνεργοι θα αντιμετωπίσουν μεγαλύτερα αδιέξοδα από όσους έχουν εξασφαλίσει μια εργασία. Οι νέοι επαγγελματίες και επιχειρηματίες θα συναντήσουν τεράστιες δυσκολίες στην δραστηριότητά τους σε σχέση με εκείνους που έχουν ήδη συγκεντρώσει κεφάλαια από τα προηγούμενα έτη. Κάποιοι οι οποίοι έχουν την ευχέρεια να εργάζονται απομακρυσμένα, θα επιβαρυνθούν ψυχολογικά και υγειονομικά λιγότερο από εκείνους οι οποίοι απαιτείται να παρίστανται σε μια παραδοσιακή εργασία του φυσικού κόσμου. Η πληθυσμιακή ανομοιομορφία προκαλεί αντίστοιχα και δυσανάλογες αντιδράσεις σε διάφορες κοινωνικές ομάδες. Η κοινωνική απομόνωση, το άγχος, ο φόβος της μετάδοσης, η αβεβαιότητα, τα φαινόμενα χρόνιου άγχος και οι οικονομικές δυσκολίες μπορεί να οδηγήσουν στην ανάπτυξη ή επιδείνωση διαταραχών που σχετίζονται με το στρες και τις αυτοκτονίες σε ευάλωτες ομάδες ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων ατόμων με προϋπάρχουσες ψυχιατρικές διαταραχές, ατόμων με χαμηλή αντοχή, ατόμων που κατοικούν σε περιοχές με υψηλό επιπολασμό COVID-19 και άτομα που έχουν ένα μέλος της οικογένειας ή έναν φίλο που έχει πεθάνει από COVID-19 (Lieberman et al, 2020). 

Την ίδια στιγμή, άτομα με προϋπάρχουσες ψυχιατρικές διαταραχές περιλαμβάνουν όχι μόνο ασθενείς που υποβάλλονται σε θεραπεία από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, αλλά και έναν πολύ μεγάλο αριθμό  ατόμων με ψυχιατρικές παθήσεις που δεν λαμβάνουν ψυχιατρική θεραπεία (Kessler et al, 2007). Για παράδειγμα, μια διεθνής μελέτη που περιελάμβανε δεδομένα από χώρες της Ευρώπης, της Βόρειας και Νότιας Αμερικής, της Ασίας και της Αυστραλίας έδειξε ότι τα ποσοστά ανθρώπων που υπέφεραν από σοβαρά ψυχιατρικά νοσήματα όπως σχιζοφρένεια, διαταραχή μείζονος κατάθλιψης και εξάρτηση από αλκοόλ ήταν 32,2%, 56,3% και 78,1%, αντίστοιχα (Kohn et al, 2004). Αυτά τα δεδομένα μας προβληματίζουν ιδιαίτερα όταν αναλογιστούμε ότι σε παγκόσμια κλίμακα, παράλληλα με την εμφανή πανδημία του ιού, μπορεί να διαδραματίζεται μια δεύτερη, χειρότερη και εκτενέστερη πανδημία ψυχικών ασθενειών, η οποία πολλές φορές καταλήγει σε θανάσιμο αποτέλεσμα είτε άμεσο είτε σε βάθος χρόνου.

Ακόμη όμως και αν τα κράτη και οι κοινωνίες έβρισκαν τον βέλτιστο τρόπο αντίδρασης απέναντι στην πανδημία, με αποτέλεσμα τον περιορισμό της εξάπλωσης της ασθένειας, ακόμη και αν οι επιστήμες της υγείας μπορούσαν να μηδενίσουν τις επιπτώσεις της νόσησης σε καθαρά ιατρικό επίπεδο, θα λύνονταν αυτομάτως τα προβλήματα της ανθρωπότητας μετά από την παγκόσμια έκταση της πολυεπίπεδης αυτής υγειονομικής κρίσης; Οι αιτίες της δυστυχίας του ανθρώπου μέσα στο διακρατικό αυτό φαινόμενο, δεν φαίνεται να οφείλονται αποκλειστικά στον προφανή παράγοντα της ιογενούς λοιμώξεως, αλλά σε παράπλευρους παράγοντες που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με τον ατομικό και συλλογικό τρόπο αντιμετώπισης του υγειονομικού αυτού φαινομένου. Αυτό δεν είναι κάτι νέο στη βιβλιογραφία. Ακόμη και άνθρωποι οι οποίοι καταλήγουν να ασθενήσουν και να νοσηλευτούν, συνήθως δεν δείχνουν αυξημένα επίπεδα άγχους επικείμενου θανάτου σχετιζόμενα με την καθαυτό ασθένειά τους. Έρευνες δείχνουν ότι η νόσηση συνήθως δεν φαίνεται να σχετίζεται άμεσα με αυξημένα επίπεδα φόβου ή αγωνίας ενός πρόωρου επικείμενου θανάτου (Penberthy et al, 2020), καθώς ο άνθρωπος εκ φύσεως αισιοδοξεί ότι θα ανακάμψει από το υγειονομικό πρόβλημα που τον ταλανίζει, ιδιαιτέρως όταν αυτό το πρόβλημα αφορά έναν ιό χαμηλής πιθανότητας κλινικής νόσησης και χαμηλής θνητότητας (Lourenço et al, 2020) (Ioannidis, 2020). Το υπαρξιακό άγχος του θανάτου εγκαθίσταται υπό τη μορφή έκδηλης αγωνίας στον ανθρώπινο ψυχισμό όταν συντρέχουν ευρύτεροι λόγοι μονιμότερου χαρακτήρα, οι οποίοι συντελούν καθοριστικά στην συναισθηματική κατάσταση ευτυχίας ή δυστυχίας του. Τέτοιοι λόγοι σχετίζονται με την ηλικιακή κατανομή σε συνδυασμό με την προϋπάρχουσα φυσική και ψυχολογική κατάσταση, τις ιδεολογικές και θρησκευτικές καταβολές του ανθρώπου, την επαγγελματική του ιδιότητα και το συλλογικό θυμικό του περιβάλλοντος στο οποίο ζει και αναπτύσσεται, όπως διαμορφώνεται από όλους τους παράγοντες κοινωνικής επιρροής (Luz et al, 2020) (Cheong et al, 2020) (Ding et al, 2020).

Οι επιπτώσεις του πανδημικού φαινομένου τόσο στο συλλογικό θυμικό όσο και στην ψυχολογία του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά, πολλές φορές ανοίγουν επικίνδυνες ατραπούς, οι οποίες αν υποβαθμιστούν αξιολογικά ως μη σημαντικές στην κοινή γνώμη, μπορούν να οδηγήσουν σε καταστροφικές συνέπειες πολύ μεγαλύτερες από εκείνες μιας ιογενούς αναπνευστικής λοιμώξεως εκτενούς μεταδοτικότητας. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, το 43% των ψυχιάτρων που ερωτήθηκαν ανέφεραν αύξηση σε επείγουσες και έκτακτες περιπτώσεις ψυχιατρικών περιστατικών μετά την επιβολή καθολικών κλειδωμάτων (lockdowns) (RC Psych Press Release, 2020). Το 45% ισχυρίστηκε ότι υπήρξε μείωση στα προγραμματισμένα ραντεβού συστηματικής παρακολούθησης προϋπαρχόντων ασθενών, προκαλώντας φόβους για «τσουνάμι» ψυχικών ασθενειών. Ταυτόχρονα, η Υπηρεσία Εθνικής Στατιστικής ανέφερε ήδη τον Μάρτιο του 2020 ότι σχεδόν ο μισός πληθυσμός (49,6%) ηλικίας 16 ετών και άνω έχει βιώσει «υψηλά» επίπεδα άγχους. Αντίστοιχα, τον Ιούνιο προέκυψε ότι περίπου ένας στους πέντε ενήλικες (19,2%) στη Μεγάλη Βρετανία ήταν πιθανό να βιώνουν κάποια μορφή κατάθλιψης, η οποία είναι σχεδόν διπλάσια από το συνηθισμένο ποσοστό (Office For National Statistics, UK ,2020). 

Η κοινωνική απομόνωση συμβάλλει στην ανάπτυξη ψυχιατρικών διαταραχών και  αυτοκτονικής συμπεριφοράς (Calati et al, 2019). Στο διάσημο βιβλίο του για την αυτοκτονία, ο Durkheim τόνισε ότι η κοινωνική διάσταση του ζητήματος και οι κοινωνικές σχέσεις που επιδρούν στο άτομο αποτελούν ιδιαιτέρως κρισιμους παράγοντες στη συναισθηματική υγεία και την κοινωνική σταθερότητα (Durkheim, 1897). Η Ιρλανδική άλλωστε διαχρονική μελέτη για τη γήρανση, καθώς και άλλες έρευνες, έδειξαν ότι η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά σχετίζονται με μείζονα κατάθλιψη και γενικευμένη αγχώδη διαταραχή, συνδέονται με αυτοκτονικό ιδεασμό και ανάλογη συμπεριφορά παθολογικού χαρακτήρα (Calati et al, 2019). Τα συγκεκριμένα φαινόμενα ανακύπτουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς και πληθυσμούς στο ίδιο ή παραπλήσιο μοτίβο. Σε προηγούμενα επιδημικά φαινόμενα, τα θύματα αυτοκτονιών που σχετίζονταν με τον SARS παρουσίασαν πριν το απονενοημένο διάβημα σημάδια κοινωνικής απομόνωσης κατά τη διάρκεια της εν λόγω επιδημίας (Yin et al, 2010). Εξετάζοντας λοιπόν καθαρά την ανάγκη πρόληψης των αυτοκτονιών, αποτελεί ιδιαίτερα ανησυχητικό φαινόμενο ότι η πιο συνηθισμένη οδηγία των κρατών προς τους πολίτες τους κατά την έξαρση επιδημικού ή πανδημικού φαινομένου είναι η κοινωνική αποστασιοποίηση. 

Οφείλουμε ωστόσο να λάβουμε υπόψη ότι οποιαδήποτε αλλαγή στον κίνδυνο αυτοκτονίας που σχετίζεται με την ασθένεια Covid-19 είναι πιθανό να είναι δυναμική. Για παράδειγμα η μείωση του φαινομένου κατά 20% στην Ιαπωνία στις αρχές της πανδημίας φάνηκε να αντιστρέφεται τον Αύγουστο του 2020, όταν αναφέρθηκε αύξηση 7,7% (Ueda et al, 2020). Τα στοιχεία από προηγούμενες επιδημίες δείχνουν ότι μια βραχυπρόθεσμη μείωση της αυτοκτονίας μπορεί να συμβεί αρχικά. Η περίπτωση αυτή πιθανώς συνδέεται με μια «περίοδο του μέλιτος» ή με έναν «παράγοντα που συμπαρασύρει» όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται από αρκετούς ειδικούς (Zortea et al, 2020). Η Εθνική Βάση Δεδομένων για τη Θνησιμότητα των Παιδιών (National Child Mortality Database, 2020) έχει εντοπίσει ένα ανησυχητικό πρόβλημα: οι θάνατοι από αυτοκτονία μεταξύ των νέων κάτω των 18 ετών ενδέχεται να έχουν αυξηθεί κατά την πρώτη φάση του κλειδώματος στο Ηνωμένο Βασίλειο. Λαμβάνοντας υπόψη τα βιβλιογραφικά ευρήματα, οι πιθανότητες εκδήλωσης αυτοκτονικών φαινομένων αυξάνονται σε παιδιά και νέους που ανήκουν σε οικογένειες με οικονομικά προβλήματα αλλά και σε οικογένειες με κάποιο μέλος που νοσεί από Covid-19 (Mamun et al, 2020).  Παρά τη δυναμική του φαινομένου και την ποικιλομορφία του από χώρα σε χώρα και από περίοδο σε περίοδο (ακόμη και εντός του ίδιου έτους), υπάρχουν πλέον εκτενείς ενδείξεις ότι τα αυτοκτονικά φαινόμενα βρίσκονται σε πορεία έξαρσης αν προβούμε σε γενική πληθυσμιακή επισκόπηση του φαινομένου (Weems et al, 2020). Ακόμη και στην Ελλάδα, ομάδες ερευνητών έχουν καταλήξει στην ύπαρξη σοβαρών επιπλοκών στην συνολική υγεία του πληθυσμού από τα οριζόντια περιοριστικά μέτρα, που αφορά τόσο ψυχοκοινωνικά προβλήματα όσο και άλλες παθήσεις, που αναμένεται να κοστίσουν σε νοσηρότητα και θνησιμότητα τόσο άμεσα όσο και στα επόμενα χρόνια (Φαρσαλινός et al, 2020). 

Γιατί λοιπόν φτάνουν κάποιοι από εμάς στο έσχατο σημείο;  Ο ψυχίατρος Π. Χαρτοκόλλης δίνει την εξής απάντηση: «γιατί δεν αντέχουν άλλο. Γιατί το μάταιο της προσπάθειάς τους και ο πόνος τους καταβάλλει. Ζήτημα χαρακτήρα, καταρχήν και, από ένα σημείο και έπειτα, παθολογίας. […] Εκείνο που χαρακτηρίζει τους περισσότερους, αν όχι όλους τους αυτόχειρες, είναι η απόγνωση - η πεποίθηση, δικαιολογημένη ή όχι, ότι βρίσκονται μπροστά σε ένα ψυχολογικό αδιέξοδο, ένα πρόβλημα υπάρξεως, που κατά την κρίση τους, μόνο η αυτοκτονία θα μπορούσε να λύσει. Οι λόγοι μπορεί να διαφέρουν, τουλάχιστον φαινομενικά, αλλά το κίνητρο της αυτοκτονίας σε όλες τις περιπτώσεις είναι ένα: η επιθυμία να γλιτώσουν από τον πόνο ή τη δυσφορία που τους προκαλεί η συνέχιση της ζωής» (Χαρτοκόλλης, 2003: 187)

Ο φόβος του θανάτου και η διαχείρισή του σε καιρούς πανδημίας, εδράζεται στη βαθιά ψυχοσύνθεση του ατόμου, η οποία βρίσκεται άρρηκτα συνδεδεμένη με τα αρχέγονα ένστικτα της επιβίωσης. Το να καταφέρει ένας άνθρωπος να απαλλαγεί από τον φόβο αυτό, δεν είναι εύκολο και αποτελεί μια διαρκή προσπάθεια δια βίου με εξαιρετικά αμφίβολα αποτελέσματα. Άλλοι διαλέγουν τον δρόμο του ορθολογισμού, άλλοι της ενδοκοσμικής λήθης και της μέριμνας όπως χαρακτηριστικά παρατήρησε ο Martin Heidegger, άλλοι τις μεταφυσικές οδούς της θρησκείας. Ο κάθε άνθρωπος, αναλόγως των καταβολών και της ιδιοσυγκρασίας του, επιλέγει την κατάλληλη οδό είτε δια μέσου του άμεσου περιβάλλοντός του, είτε ακόμη και μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Έχουν υπάρξει στη βιβλιογραφία συγκεκριμένες εκπαιδευτικές μέθοδοι οι οποίες διατείνονται ότι αυξάνουν την πνευματική εγρήγορση και μειώνουν τα φοβικά αισθήματα του θανάτου (Testoni et al, 2020). Επιπροσθέτως, αρκετές ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις έχουν αναφερθεί στη βιβλιογραφία ότι προκαλούν σημαντικές μειώσεις στο άγχος θανάτου (Menzies et al, 2020). Πιο συγκεκριμένα, έχουν καταγραφεί παρεμβάσεις συμπεριφοριστικού τύπου (CBT), οι οποίες παρήγαγαν σημαντικά μεγαλύτερες βελτιώσεις στην εκδήλωση φοβικού συναισθήματος απέναντι στον θάνατο σε σύγκριση με άλλους τρόπους θεραπείας. Συγκεκριμένα, οι θεραπείες CBT που επικεντρώνονται στην διαβαθμισμένη έκθεση του ανθρώπου σε πηγές φοβικού ερεθίσματος βρέθηκαν να είναι πιο αποτελεσματικές. Στην πραγματικότητα, οι εναλλακτικές επιλογές θεραπείας που εξετάστηκαν από τη μετα-ανάλυση απέτυχαν να προκαλέσουν σημαντική αλλαγή στα επίπεδα άγχους θανάτου (Menzies et al, 2018). Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα μετα-αναλυτικά ευρήματα, οι συμπεριφοριστικές αυτές μέθοδοι παρουσιάζονται ως κατάλληλη θεραπεία για την αντιμετώπιση του άγχους του θανάτου και έχουν προταθεί διάφορες τεχνικές για την εφαρμογή αλλά και τη βελτίωσή τους (Menzies & Veale, 2020). 

Ακόμη όμως και αν παραμερίζουμε τον φόβο του θανάτου, αρκεί αυτό για να ζήσουμε ευτυχισμένα; O Βρετανός φιλόσοφος και οικονομολόγος John Stuart Mill ξεχωρίζει την ηδονή από την απλή ικανοποίηση υποστηρίζοντας ότι η πρώτη είναι έκδηλα ποιοτικά ανώτερη από τη δεύτερη. «Είναι καλύτερο το να είσαι ένα δυστυχισμένο ανθρώπινο ον παρά ένα ευτυχισμένο γουρούνι. Καλύτερα να είσαι ο Σωκράτης δυστυχής, παρά ένας ανόητος ευτυχισμένος. Και εάν ο ανόητος και το γουρούνι έχουν διαφορετική άποψη, είναι επειδή γνωρίζουν μόνο τη δική τους πλευρά του ζητἠματος.» (Mill, 1863, Chapter 2: “What Utilitarianism is”). O Mill διατείνεται ότι οι ηθικές και πνευματικές ηδονές είναι ανώτερες από οποιεσδήποτε ηδονές που άπτονται του φυσικού κόσμου (τις οποίες και θεωρεί ηδονές κατώτερης μορφής, σε αντίθεση με την χαρακτηριστική περίπτωση του Αρίστιππου στην ελληνική κλασική αρχαιότητα). Συνεπώς δεν έχει τόση σημασία η δήλωση του υποκειμένου για το αν είναι ευτυχές ή όχι, όσο η ενδελεχής εξέταση της ποιότητας της ευτυχίας αυτής αλλά και της ηθικής και πνευματικής ποιότητας του ίδιου του υποκειμένου. Σύμφωνα με τον Mill λοιπόν, η ζωή θα πρέπει να κριθεί επί ποιοτικής βάσεως: αν ένας συγκεκριμένος τρόπος ζωής προκαλεί ευτυχία, πρέπει να εξετάσουμε το είδος της ευτυχίας και το εύρος επιρροής της. Υπάρχει όμως χρονικός ορίζοντας αποτίμησης; Ορισμένοι διανοητές διατείνονται πως η στιγμή του τέλους του κάθε ανθρώπου σηματοδοτεί το ορόσημο της αξιολόγησης της ζωής του: μόνο στο τέρμα, μόνο όταν θα έχει ολοκληρώσει τον κύκλο των πράξεών του μπορεί κάποιος να κριθεί ασφαλώς αν στάθηκε ευτυχισμένος ή δυστυχής (Dubois, 2014). Αυτό άλλωστε αναφέρει και ο Σοφοκλής στην τραγωδία του «Τραχίνιαι» στους πρώτους κιόλας στίχους μέσα από τα λόγια της Δηιάνειρας, ότι δηλαδή κανείς δεν μπορεί να κρίνει αν κάποιος στάθηκε καλότυχος ή κακότυχος πριν φτάσει η στιγμή του θανάτου του (Σοφοκλής, Τραχίνιαι: 1-3). Είναι βέβαιο ότι οι ειδικοί της ψυχικής υγείας φροντίζουν να επιδιώξουν συστηματικά την ανθρώπινη ψυχική υγεία. Η έννοια της υγείας όμως δεν αρκεί για την κατάκτηση της ευτυχίας. Αποτελεί προϋπόθεση, αλλά δεν αρκεί για να χαρακτηριστεί ένας άνθρωπος ευτυχής. Φυσικά αν λάβουμε υπόψη τις παραπάνω αναφερθείσες φιλοσοφικές θεωρήσεις, είναι πρακτικώς ανώφελο να αναμένουμε το τέλος ενός ανθρώπου για να δούμε αν τελικώς ευτύχισε στη ζωή του. Τότε θα είναι αργά για οποιαδήποτε επανορθωτική κίνηση. Ίσως λοιπόν θα πρέπει να ρισκάρουμε και να προβλέπουμε τα σημάδια ευτυχίας και δυστυχίας σε κάποιους συνανθρώπους μας, πριν ο χρόνος αποδειχτεί αμείλικτος.

Το σχετικό ελιξήριο της ευτυχίας και της αποφυγής του φόβου του θανάτου δεν φαίνεται να έχει ανακαλυφθεί. Από την αρχαία ελληνική διανόηση όμως, έχουν γίνει σοβαρές απόπειρες προσέγγισης της τελικής λύσης του προκειμένου αινίγματος: «Όταν δεις κανένα πενθούντα να κλαίει, διότι έφυγε το παιδί του, η διότι έχασε την περιουσία του, πρόσεχε μη σε συναρπάσει η φαντασία ότι τάχα τα εξωτερικά γεγονότα που του συμβαίνουν είναι κακά. Αμέσως να συλλογίζεσαι ότι δεν τον θλίβει το γεγονός καθαυτό -το οποίο ούτως ή άλλως κανέναν άλλον δεν θλίβει- αλλά η γνώμη του, η ιδέα του που έχει φορτώσει σε αυτό. Και με τα λόγια μεν μη διστάζεις να τον συλλυπηθείς· και, αν θέλεις, ακόμη και αναστέναξε μαζί του· πρόσεχε μην αναστενάξεις και μέσα σου όμως.» (Επίκτητος, Εγχειρίδιον, 16.1). Οι ηθικές επιταγές του Επίκτητου αποτελούν ταυτόχρονα και το «φάρμακο» το οποίο μπορεί να γιατρέψει τον φόβο του θανάτου. Ο άνθρωπος πρέπει να ζει σύμφωνα με τη φύση. Ο ενάρετος κατά τον Επίκουρο τρόπος ζωής επιτάσσει στον άνθρωπο να μην δένεται άρρηκτα με πρόσωπα, αντικείμενα και καταστάσεις. Έτσι θα μπορεί να αντιμετωπίζει τη ζωή ως περαστικός, ως ένα ον που γνωρίζει πώς να κάνει χρήση των πραγμάτων και των καταστάσεων χωρίς να δεσμεύεται και να υποτάσσεται σε αυτά. Μόνο έτσι, σαν ένα φυσικό ον ανάμεσα στα υπόλοιπα όντα και με πλήρη συνείδηση του επερχόμενου τέλους του, μπορεί να ζήσει ευτυχισμένα χωρίς να φοβάται τον θάνατο. Ο Επίκτητος μας καθοδηγεί στο να βλέπουμε τον θάνατο ως φυσικό γεγονός, μέσα στη γενική φυσική τάξη των πραγμάτων, απαλλαγμένοι από προκαταλήψεις και φόβους που δεν αρμόζουν σε ένα φυσικό όν. Ας μην ξεχνούμε άλλωστε ότι ιδιαιτέρως στην αρχαία γραμματεία παρατηρούμε τη χρήση της λέξης «θνητός» για να δηλώσουμε τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος, παραστατικά, αποκτά οντολογική υπόσταση, μέσα από το τέλος του.

Εν τέλει, αποτελεί κοινό τόπο ότι οι άνθρωποι, δια μέσου του πολιτισμού, έχουν απομακρυνθεί από τις φυσικές τους καταβολές. Δεν αντιμετωπίζουν τον θάνατο όπως ένα οποιοδήποτε άλλο ον της φύσης. Η στάση αυτή είναι κατανοητή και λαμβάνοντας υπόψη αυτή οφείλουμε να κινηθούμε ως ανθρωπότητα. Είναι θεμιτό να καταβάλλουμε κάθε δυνατή προσπάθεια προς διαφύλαξη της ανθρώπινης ζωής. Να εφαρμόζουμε τους κατάλληλους υγειονομικούς κανόνες στις κατάλληλες περιστάσεις, αδέσμευτοι από προσωπικές προκαταλήψεις. Παράλληλα όμως, οφείλουμε να έχουμε κατά νου, ότι μια θεραπεία είναι απαράδεκτο να αποδεικνύεται περισσότερο επιβλαβής από την ασθένεια. Για τον λόγο αυτό, η ενδελεχής μελέτη πιθανών επιπτώσεων από την καθολική εφαρμογή υγειονομικών μέτρων επιβάλλεται πριν την νομοθέτησή τους σε μια χώρα, σε μια κοινωνία. Αποτελεσματική αντιμετώπιση ενός πανδημικού φαινομένου αποδεικνύεται εκείνη που έσωσε περισσότερες ζωές από όλους τους σχετιζόμενους με την πανδημία κινδύνους και όχι μόνο εκείνους που αφορούν την ασθένεια που προκύπτει από έναν συγκεκριμένο ιό.

---------------------------------------------------------

ΠΗΓΕΣ

Aum, S. Lee, S Y. Shin, Y. (2020) "COVID-19 Doesn't Need Lockdowns to Destroy Jobs: The Effect of Local Outbreaks in Korea" NBER National Bureau of Economic Research, US. https://www.nber.org/papers/w27264 (accessed online: 6/1/2021)

Bavli, I. (2020) "Harms of public health interventions against covid-19 must not be ignored" BMJ 2020;371:m4074 https://www.bmj.com/content/371/bmj.m4074.full  (accessed online: 6/1/2021)

Bentham, J (1789) “An Introduction to The Principles of Morals and Legislation” repr. Batoche Books, 2000, Kitchener online: http://socserv.mcmaster.ca/econ/ugcm/3ll3/bentham/morals.pdf (accessed online: 6/1/2021)

Bol, D. Giani, M. Blais, A. Loewen, P J (2020) "The effect of COVID‐19 lockdowns on political support: Some good news for democracy?" European Consortium for Political Research, Wiley Online Library https://ejpr.onlinelibrary.wiley.com/doi/full/10.1111/1475-6765.12401  (accessed online: 6/1/2021)

Bonell, C. Jamal, F. Melendez-Torres, G J. Cummins. S. (2015) "Dark logic: theorising the harmful consequences of public health interventions". J Epidemiol Community Health2015;69:95-8.pmid:25403381

Calati, R. Ferrari, C. Brittner, M. Oasi, O. Olié, E. Carvalho, A.F.  "Suicidal thoughts and behaviors and social isolation: a narrative review of the literature". J Affect Disord 2019; 245:653–67.

Carlin JB, Taylor P, Nolan T. (1998) "School based bicycle safety education ad bicycle injuries in children: a case-control study". Inj Prev1998;4:22-7.pmid:9595327

Cheong, C.Y. Ha, N.H.L Low, J.A. (2020) "Attitudes towards the dying and death anxiety in acute care nurses – can a workshop make any difference? A mixed-methods evaluation" Published online by Cambridge University Press: 06 August 2019

Ding, F. Chen, X.T.L. Wang, X. (2020) "The relationship between physical health and fear of death in rural residents: The mediation effect of meaning in life and mental health" Death Studies, Taylor and Francis https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/07481187.2020.1723741 

DuBois, E.C. (2014) “Does Happiness Die With Us? An Aristotelian Examination of the Fortunes of the Deceased” Journal of Philosophy of Life Vol.4, No.1 (January 2014):28-37, Research Institute for Environmental Philosophy and Philosophical Anthropology, Osaka, Japan.

Durkheim, E. (1897) “Le Suicide: etude de sociologie” in "Suicide. A study in Sociology". California: Snowball Publ., 2012, pp. 297–325.

Headley, D. Heidkamp, R. Osendarp, S. Ruel, M. Scott, N, Black, R. Shekar, M. Bouis, H. Flory, A. Haddad, M. Walker, N. (2020) "Impacts of COVID-19 on childhood malnutrition and nutrition-related mortality" The Lancet, Vol. 396, ;Issue 10250, pp 519-521, August 22, 2020 https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(20)31647-0/fulltext (accessed online: 6/1/2021) 

Ioannidis, John P A (2020) "Infection fatality rate of COVID-19 inferred from seroprevalence data" Publication: Bulletin of the World Health Organization; Type: Research Article ID: BLT.20.265892 https://www.who.int/bulletin/online_first/BLT.20.265892.pdf (accessed online: 6/1/2021)

Kohn, R. Saxena, S. Levav, I. Saraceno, B. (2004) "The treatment gap in mental health care". Bull World Health Organ 2004; 82:858–66. [Epub 14 December 2004].

Litvack, E. 2020. "Social distancing as a moral dilemma: notes from a medical ethicist". The University of Arizona. https://uanews.arizona.edu/story/social-distancing-moral-dilemma-notes-medical-ethicist (accessed online: 6/1/2021)

Lorenc, T, Oliver, K. (2013) "Adverse effects of public health interventions: a conceptual framework". J Epidemiol Community Health2014;68:288-90. doi:10.1136/jech-2013-203118 pmid:24336237

Hobbes, T. (1651) “Leviathan” ed.10, Ch.13 “Of the natural condition of mankind as concerning their felicity and misery” Project Gutenberg Publications http://www.gutenberg.org/ebooks/3207  (accessed online: 6/1/2021)

Hume, D. (1777) “Of Suicide” Essay IX  in “Essays: Moral, Political, and Literary”, ed. Miller, E.F. Liberty Fund, Revised edition, Indianapolis, USA (first attributed publication: 1783, “Essays on Suicide and the Immortality of the Soul, Ascribed to the Late David Hume Esq., Never Before Published. With Remarks, intended as an Antidote to the Poison contained in these Performances. By the Editor”.)

Lieberman, J.A. Olfson, M. (2020) "Meeting the Mental Health Challenge of the COVID-19 Pandemic". Psychiatric Times, 24 April 2020. https://www.psychiatrictimes.com/coronavirus/meeting-mental-health-challenge-covid-19-pandemic (accessed online: 6/1/2021)

Lourenço, J. Paton, R. Thompson, C. Klenerman, P. Gupta, S. (2020) "Fundamental principles of epidemic spread highlight the immediate need for large-scale serological surveys to assess the stage of the SARS-CoV-2" medRxiv, CSH, Yale (accessed online: 6/1/2021) epidemic" https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.03.24.20042291v2.full-text 

Luz, P. Carvalho, N, Oliveira, A. Menezes, M. Dinis, R. Gosalbez, B. (2020) "Fear of death among young breast cancer patients during adjuvant endocrine therapy" European Journal of Cancer Vol.138, Sup1, S122, Oct 01 2020.

Mamun, M.A. Bhuiyan, I. Manzar, D. (2020) "The first COVID-19 infanticide-suicide case: Financial crisis and fear of COVID-19 infection are the causative factors" Asian Journal of Psychiatry Volume 54, December 2020, 102365 Elsevier

Menzies, R. E. (2018). "Cognitive and behavioural procedures for the treatment of death anxiety". In Menzies, R. E., Menzies, R. G., & Iverach, L. (eds), Curing the Dread of Death: Theory, Research and Practice. Brisbane, Australia: Australian Academic Press

Menzies, R.E. Menzies, R.G. (2020) "Death anxiety in the time of COVID-19: theoretical explanations and clinical implications" Cambridge University Press. https://www.cambridge.org/core/journals/the-cognitive-behaviour-therapist/article/death-anxiety-in-the-time-of-covid19-theoretical-explanations-and-clinical-implications/3519FCFC320DA8821DD2E0EEB0B1EA5F  (accessed online: 06/01/2020)

Menzies, R. E. Veale, D. (2020). "Creative approaches to treating the dread of death." In Menzies, R. G., Menzies, R. E., & Dingle, G. (eds), Existential Concerns and Cognitive-Behavioral Procedures: An Integrative Approach to Mental Health: Springer Publishing.

Office For National Statistics, UK (2020) "Coronavirus and depression in adults, Great Britain: June 2020" Release date: 18 August 2020 https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/wellbeing/articles/coronavirusanddepressioninadultsgreatbritain/june2020 (accessed online: 06/01/2020)

Mill, J.S. (1863) “Utilitarianism” published by Project Gutenberg http://www.gutenberg.org/ebooks/11224 (accessed online: 06/01/2020)

National Child Mortality Database (2020) "Child suicide rates during the covid-19 pandemic in England: real-time surveillance. 2020". https://www.ncmd.info/wp-content/uploads/2020/07/REF253-2020-NCMD-Summary-Report-on-Child-Suicide-July-2020.pdf

Penberthy JK, Russell G, Phillips J, Banaji M, Mann N, Dameron E. Medical Stress and Fear of Death and Dying in a Medical Patient Population. OMEGA - Journal of Death and Dying. October 2020. doi:10.1177/0030222820966926  

Pereira, C. Medeiros, A. Bertholini, F. (2020) "O medo da morte flexibiliza perdas e aproxima polos: consequências políticas da pandemia da COVID-19 no Brasil" Rev. Adm. Pública vol.54 no.4 Rio de Janeiro July/Aug. 2020  Epub Aug 28, 2020

RC PSYCH UK Press Release "Psychiatrists see alarming rise in patients needing urgent and emergency care and forecast a 'tsunami' of mental illness" Royal College of Psychiatrists’ briefing Analysis of second COVID-19 RCPsych member survey – indirect harms https://www.rcpsych.ac.uk/news-and-features/latest-news/detail/2020/05/15/psychiatrists-see-alarming-rise-in-patients-needing-urgent-and-emergency-care (accesed online: 06/01/2021).

Schopenhauer, A. (1818) “Die Welt als Wille und Vorstellung” Digitale Bibliothek Band 2: Philosophie https://www.lernhelfer.de/sites/default/files/lexicon/pdf/BWS-DEU2-0958-03.pdf (accessed online: 6/1/2021)

Shvarts S, Sevo G, Tasic M, Shani M, Sadetzki S. (2010) "The tinea capitis campaign in Serbia in the 1950s" Lancet Infect Dis2010;10:571-6.pmid:20670904

Testoni, I. Ronconi, L. Cupit, I.N. Nodari, E. Bormolini, G. Ghinassi, A. Messeri, D. Cordioli, C. Zamperini, A. (2020) "The effect of death education on fear of death amongst Italian adolescents: A nonrandomized controlled study", Death Studies, 44:3, 179-188

Ueda, M. Nordström, R. Matsubayashi, T. (2020) "Suicide and mental health during the COVID-19 pandemic in Japan" medRxiv 2020 [Preprint.] doi:10.1101/2020.10.06.20207530

Unicef (2020) "Situation tracking for COVID-19 socio-economic impacts" https://data.unicef.org/resources/rapid-situation-tracking-covid-19-socioeconomic-impacts-data-viz/ Date accessed: July 21, 2020

Weems, C.F. Carrion, V.G. McCurdy, B.H. Scozzafava, D. (2020) "Increased Risk of Suicide Due to Economic and Social Impacts of Social Distancing Measures to Address the Covid-19 Pandemic: A Forecast" https://med.stanford.edu/content/dam/sm/elspap/documents/MentalHealthForcastpaperpreprint4-7-2020-1-.pdf University of Stanford, USA (accessed online: 6/1/2021)

Yan, S. Slattery, P. (2020) "The Fearful Ethical Subject: On the Fear for the Other, Moral Education, and Levinas in the Pandemic" Studies in Philosophy and Education, Springerlink

Yip, P.S. Cheung, Y.T. Chau, P.H. Law, Y.W. (2010) "The impact of epidemic outbreak: the case of severe acute respiratory syndrome (SARS) and suicide among older adults in Hong Kong". Crisis 2010; 31:86-92.

Zortea, T.C. Brenna, C.T.A. Joyce, M. (2020) "The impact of infectious disease-related public health emergencies on suicide, suicidal behavior, and suicidal thoughts: a systematic review." Crisis2020:1-14. [Epub ahead of print.] doi:10.1027/0227-5910/a000753 pmid:33063542

Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα, «Κείμενα, Πηγές της Επικούρειας Φιλοσοφίας» εισαγ.: Hutchinson D.S., επιμ.: Αβραμίδης Γ., (2000) εκδ. Θύραθεν, Θεσσαλονίκη.

Επίκτητος, «Εγχειρίδιον» σε Epicteti Dissertationes ab Arriano digestae. Epictetus. Heinrich Schenkl. editor. Leipzig. B. G. Teubner. 1916. 

Σοφοκλής «Τραχίνιαι» Sophocles. Vol 2: Ajax. Electra. Trachiniae. Philoctetes With an English translation by F. Storr. The Loeb classical library, 21. Francis Storr. London; New York. William Heinemann Ltd.; The Macmillan Company. 1913.

Φαρσαλινός, Π. Πουλάς, Κ. Κουρέτας, Δ. Μπάγκος, Π. Μπαρμπούνη, Α. Βανταράκης, Α. (2020) "Διαφορές Κινητικότητας Του Πληθυσμού Στην Ελλάδα Μεταξύ Των Περιόδων Πρώτου Και Δεύτερου Lockdown Και Σύγκριση Με Άλλες Χώρες" Coronavirus Greece Research Group Ε.Ο.Δ.Υ Πολιτική Προστασία https://www.coronavirus-greece.gr/covid19/index.php/el/teleftea-nea/216-google_27.html (accessed online: 6/1/2021)

Χαρτοκόλλης, Π. (2003) «Ιδανικοί Αυτόχειρες», Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα